Lezing: ‘De Geschiedenis en het belang van het lied binnen de doopsgezinde gemeenten’ Deze middag zal ds. Pieter Post een lezing geven en daarbij zal zijn proefschrift, getiteld: ‘De geschiedenis van het doopsgezinde kerklied (1793-1973)’, dat ook in boekversie is verschenen een belangrijke informatiebron zijn.
Bij deze lezing worden andere belangstellenden ook van harte uitgenodigd, met name onze broeders en zusters van Hallum. Deelname is gratis. Bij de uitgang is een collecte ter bestrijding van de onkosten.
Muziek en religie…een eeuwenoud verbond
Onder deze titel hebben wij ons afgelopen jaar wat meer verdiept in de plaats van muziek in religie. We begonnen daarbij met een motto van Friedrich Nietsche die luidde: Zonder muziek zou de schepping een vergissing zijn. Daarmee geeft hij op treffende wijze het belang van muziek voor het leven van mensen aan. We gingen bij deze oriëntatie kort terug naar de eerste Christenen. Zij zongen bij uiteenlopende belangrijke gebeurtenissen. In Numeri, Exodus, Kronieken en Koningen zijn daar treffende passages over te lezen. Eerder in de tijd van Salomo (900 vóór Christus) houdt men al inwijdingsplechtigheden waarbij muziek een hoofdrol speelt. Van nóg verder terug in de tijd, 2000 vóór Christus, zijn geschreven passages bekend waarin uitvoerig en gedetailleerd wordt beschreven dat bij tempeldiensten gilden van zangers een grote rol spelen bij de diverse liturgische activiteiten. Ook in de Joodse traditie kent men het zingen van de onberijmde psalmen en bestaat een eredienst uit woord en zang. In de oudheid (tot aan het jaar 500)zijn met name de Gregoriaanse en Ambrosiaanse gezangen bekend. Deze gezangen maakten het geleidelijk aan voor de gewone kerkganger steeds lastiger mee te zingen. De menselijke zang werd nog meer naar de achtergrond gedreven door de komst van de eerste kerkorgels rond het jaar 1000.
Ten tijde van de Reformatie doorbraken Luther en Calvijn dit proces van verdringing van de kerkganger als zanger. Ze plaatsten de kerkganger weer in het centrum van de eredienst. Er kon weer luid en enthousiast gezongen worden. Luther vond immers dat ‘muziek een geschenk van God’ was. Daar moest dus ruimschoots gelegenheid voor zijn! Wel lag het accent meer op de tekst en minder op het muzikale aspect. Ten tijde van de Verlichting in de 18e eeuw werden melodieën steeds gecompliceerder. Vierstemmige zang deed steeds meer haar intrede. Een andere ontwikkeling is dat er steeds langzamer gezongen werd. Het isoritmische zingen (elke noot even lang aanhouden) werd als zeer plechtig en geliefd ervaren. In Engeland maakte Hendrik VIII zich politiek en kerkelijk los van Rome. Liturgisch blijft het verleden nog levendig. In Schotland was de invloed van Calvijn merkbaar aanwezig. Veel melodieën stammen uit de 16e en 17e eeuw. Ook volksliederen en psalmverzen liggen ten grondslag aan de Engelse kerkmuziek. Engelse melodieën liggen gemakkelijk in het gehoor. Ze hebben vaak grote melodische sprongen en zijn niet weg te denken uit de wereldgeschiedenis van kerkmuziek. Enerzijds is er in Nederland muzikaal gezien een sterke hang naar traditie. Anderzijds zie je vernieuwingen vooral in tekstuele zin. Zoals de samenleving voortdurend verandert, zo verandert ook de muziek binnen de religie. Op tientallen plaatsen worden telkens nieuwe pogingen ondernomen met behulp van muziek het geloof tot uitdrukking te brengen, maar altijd weer speelt muziek op welke manier dan ook een grote rol binnen de eredienst. Zo boeiend en inspirerend is de ontwikkeling van religieuze muziek in Nederland vanaf ongeveer 1950 dat daarover gemakkelijk boeken vol over kunnen worden geschreven, hetgeen dan ook gebeurd is. . De Afrikaanse religieuze muziek bleef langdurig Afrikaans. Daarbij ligt méér dan bij ons een accent op ritme. Er zijn wel enige voorbeelden van beïnvloeding vanuit Afrika (bijvoorbeeld de Misa Criola), maar die hebben toch weinig effect gehad op onze (Westerse) manier van kerkzang. Meer invloed op onze kerkzang was er vanuit de USA. Met de zending kwamen ook de muziek mee. Ongeveer 95 % van de mensen in de USA noemt zichzelf Christelijk (1980). Kerkmuziek in de USA is zeer gevarieerd, maar overwegend eenvoudig van aard (geen complexe muziek). In sommige gebieden hanteerde men kerkmuziek die uit 4 noten bestond (met elk een eigen figuurtje als ster, rondje, streep, punt). Zo leerden mensen simpel vanaf papier te zingen. Sterke aandacht in het buitenland voor religieus getinte muziek ontstond in de jaren 60/70 toen de gospels en spirituals ‘de grens over gingen’.
Over de specifieke kenmerken van de gebruikte kerkmuziek binnen de doopsgezinde gemeenten in Nederland staat in het ‘Doopsgezinde werkboek liturgie wel een en ander te lezen. De Bijbel is geschreven om te klinken, niet om stemloos te worden gelezen. Op geen gebied blijkt de anarchistische organisatievorm van onze doopsgezinde broederschap zo zeer als bij de liederen- en zangbundels. In vroeger tijden bevatte de catalogus meer dan 150 titels en herdrukken. Ze bevatten veel psalmberijmingen. Tot het begin van de 18e eeuw werkte men met voorzangers. In de loop van de 18e eeuw krijgen de rijkere gemeenten een orgel(tje) ter beschikking. Meerstemmige zang komt op in de loop van de 19e eeuw vooral onder invloed van de burgerlijke cultuur. In 1943 verscheen o.a. een liederenbundel ten dienste van de doopsgezinde broederschap. Het liedboek der kerken uit 1973 biedt een enorme keus voor hen die willen zingen. Tenslotte geeft men in het werkboek praktische adviezen met betrekking tot het zingen binnen de liturgie:
Men kan het beste staande zingen. Ieder dient over tekst en melodie te kunnen beschikken. Een organist geeft met het voorspel toonaard, timbre en tempo aan. Terwijl de organist de melodie voorspeelt, mag men alvast mee neuriën of zachtjes meezingen. Het verdient voorkeur het lied in zijn geheel te zingen. Hoe meer stemmen en instrumenten, des te meer vreugde valt er te beleven aan het gezang.
In december hebben we nog speciale aandacht besteed aan de achtergronden van kerstmuziek, met name de religieuze kerstmuziek.
Over het bijzondere van de doopsgezinde muziek valt nog heel veel boeiends méér te vertellen. Daarom hebben we Pieter Post gevraagd om dinsdagmiddag 14 maart (inloop vanaf 14.00 uur, start 14.30 uur) een lezing te geven op basis van zijn proefschrift waarvan de titel luidt: ‘De geschiedenis en het belang van het lied binnen de doopsgezinde gemeenten (1793-1973).’
Namens de kerkenraad Stiens, Cornelis.